FRANKOFiL

1863`de Osmanlı Devleti`nde Batı Karadeniz için düşünülen hat neydi ? II.Abdulhamit “Frankofil” diye kime ne dedi ?
Kastamonu Demiryolu Hattı neden yapılamadı ? Istanbul- Ereğli Hattı’na ne oldu ? Bu soruların cevabını aşağıda birlikte arayacağız.

1804 yılında Richard Trevithick adlı bir mühendis ingiltere`de“maden sahibi ile iddiaya girerek" yaptığı ilk buharlı makine ile 10 ton ve 70 kadar insanı 16 klm mesafeye taşımayı basarmış fakat makina hayvanlardan daha ağır seyir ettiği için ve makinayı geliştiremediği için bugünkü lokomatiflerin icadı başka bir kişiye kalmıştır.Yakın zamana kadar kulanılan lokamatifin icadı ancak 1825 yılında yine bir başka ingiliz ;George Stephenson “Rocet” adını verdiği lokomatifi ile yapmış sayılıyor..Dünya`da ilk defa 1825 yılında  İskoçya'da Darlingthon ile Stockton arasında demiyolu kulanılmış.1831'de Amerika Birleşik Devletleri'nde, 1832'de Fransa'da, 1835'te Belçika ve Almanya'da, 1837'de Rusya'da ve 1848'de de İspanya'da demiryolu kullanılmaya başlanıyor.
Osmanlı Devleti'nde ilk demir yolu ulaşımı 1854'te Kahire-İskenderiye arasına yapıldı.Anadolu da ise ilk demiryolu İzmir-Aydın arasında yapılılıyor.

   Emperyalist devletlerin en büyük özeliklerinden biri cografyacı ve haritacıları(Kartograf) çok iyi kulanıyor  olmalarıdır.Ilk keşifleri yapanlar cografyacılar,haraita mühendisleri oluyor.Özelikle 1800 yılların başlarında buldukları teknolojileri dışarıya satmalarında bu haritalar cok faydalı oluyor.Yapılan projeler bu haritaların üzerine oturtuluyor.Mesela,demiyolu döşemek için güzergah belirlemek çok önemli.Bu güzergahı belirlemede Jeoliji uzmanlarının daha önce tespit ettikleri güzergahlarda ki vadileri,akarsuları,ovaları projelerde kulanıp o ülkenin yönetimine sunabiliyorlar.Özelikle 1850  yıllarından sonra Fransa,Rusya ve Almanlar`ın da dahil olduğu demiryolu şirketleri üzerinden ülkeler arasında bir yarış var.Bu yarış öyle bir hal alıyor ki; tehtitlere kadar,kredi verme tekliflerine kadar varıyor.Bu Emperylist ülkelerinin iştahını kabartan da tabi ki; teknolojiden tutunda eğitime kadar her alanda dünyanın gelişimine ayak uyduramamış devletleri kendi çıkarları doğrultusunda sömürmek oluyor.
Avrupa yeni sanayiye geçtiğinde Osmanlı çağı ıskalamaya başlıyor.Iç meseler ve savaşlarla uğraşan Osmanlı bir yandan da Avrupa`da baş gösteren yeni sanayi devrimlerini ülkeye getirmeyi amaçlıyor.Yanlız,başka bir memlekkette erişilen teknoloijiyi satın almadan ibaret olduğu için,modernleşmeye ve buluşları kulanmaya başlamasıyla aslında olay sömürülmeye doğru evrilmeye başlıyor.Zira Ingiltere`de yapılan ilk lokomatifi Almanya,ingiltere`den talep etmeksizin kendi imkanları ile yapabiliyor.Fransa,Rusya‘da aynı şekilde.
Osmanlı bu makinaları yapacak ne yetişmiş elemanı ne de fabrikaları var.Bunları satın almaktan başka caresi kalmıyor.Zira ülkende en iyi eğitim veren yerler sadece askeri okullar ve Tanzimat Dönemi`nde yeni acılmış mühendisliklerdi.Çoğunlukla Avrupa‘da tahsil görmüşlerse de; memleketlerine geldiklerinde mesleklerini icra edecekleri herhangi bir kuruluş bulamıyorlardı.Zaten yurt disina gidenlerde varlikli aillerin cocuklari idi.Döndüklerinde cugu bu yüzden builim adami yerine sair olmuslardir.Mesela Ünlü edebiyatcimiz Teyfik  Fikret;iyi bir egitim alsin vatana millete yararli biri olsun diye gönderdigi oğlunu daha sonra Papaz olarak buluyor.Gidis o gidis bir daha oğlunu göremiyor.Ve kahrından ölüyor.

Başta ingilizler olmak üzere demiryolu ağını projelendirip yapan şirketler üzerinden Osmanlı‘yı sömürmeye başladılar.Yaptıkları projeler ve demiryolu hattları Osmanlı`nın çıkarlarına göre değil kendi çıkarları doğrultusundadır.Mesela; hiç alakasız ve önceliksiz yerlere projeler hazırlayıp Osmanlı Padişahı Makamı`na sunmuşlardır.
(1848`de kömür bulunmasına ramen Zonguldak madenlerine demiryolu ulaşımı düşünülmüyor.O zamanlarda "gemiden yüklemek "bu devletlerin çıkarına geliyordu.Kömürü Anadolu‘ya sevk etmek ancak Cumhuriyet kurulduktan sonra uygulanan "Milli Devlet Politikası" ile 1936`da tamamlanıyordu.Aslında 1878 yılında bir Alman mühendisin Bağdat Hattı projesinde Adapazarı-Ereğli hattı önerilsede bu sadece projede kalıyor)

Işte Ingiliz ve Fransız şirketleri demiyolu yapımına başladıklarıda ellerinde daha önce hazırlanmış Osmanlı Devleti‘ne ait toprak yapısını[dağ,ovaları,deltelar,vadiler} gösteren fiziki haritaları vardı.1863 yılında  Philippe Vandermaelen tarafından yayınlanan  G. Hauchecorne ve  Ajan General de Chemins tarafından yapılan,Dünya‘nın ilk  demiryolları haritası tamamlanmış, yollar projelendirilmiş ,yolların yanında çeşitli delta ve vadileride göstermeyi ihmal etmemiş.
Yukarıda ki yayınladığım 1863 yılına ait haritada, tamamlanmış ve projelendirilmiş yolar gösterirken aynı zamanda bazı vadilerinde işaretlenmesi dikkatimi çekti.Anadolu‘da bir çok yerde benzer yerler varken,özelikle belli başlı yerleri ve vadilerin gösterilmesi tesadüf değildi.Üstelik bunu demiryolları haritasında göstermesi aklıma “demiryolu hatları için açılması uygun yerler” olarak işaretlendiği fikrini getirdi.Aslında bugünkü var olan demiryolları ve diğer ulaşım için açılan karayollarına baktığımızda;hem Avrupa`da gösterdiği yerler hem de Eskişehir-Tosya(Kastamonu) ve Yenice-Kastamonu-Araç,Kastamonu-Durağan(Sinop)vadilerinde zaten demiryolu ve karayolları oluşturulmuş durumda.Mesela;Samsun-Istanbul karayolu bu güzergahtan geçiyor.Yine Karabük- Cankırı Demiryolu Hattı bu güzergahta bulunuyor.Yada Arac-Kastamonu-Daday-Eflani-Safranbolu-Karabük Karayolu`da diğer gösterilen vadiden geçiyor.Kasatamonu-Bartın Yolu`da bu güzergaha yapılmış.

Bu sebep ile Osmanlı Demiyolları tarihini incelemem sırasında Ingiliz şirketlerinin Osmanlı Devleti‘ne baskı yaparak,imtiyaz alarak sunduğu projeler arasında bir sürü demiryolu hattı olduğunu gördüm.Bunların çoğu hiç tamamlanmamış hatta başlamamış bile.Ama bugün ilk defa yayınladığım  1863 tarihli haritada gösterilen Eskişehir -Kastamonu ve Durağan-Kastamonu-Araç-Yenice istikametleri Batı Karadeniz kıyılarında yapılması muhtemel demiryolu güzergahı olarak belirlendiği sonucu çıkarıyorum.Zaten aşağıda bahsedeceğim gibi;Bagdat Demiryolu`nun ilk güzergahı projesi esnasından Kastamonu`ya bağlantısı düşünülüyor.Bugünkü Google Haritası (MAP) Progamı`nda 2D format olarak bakarsanız, Emperyalistlerin 1863 yılından önce gelip bu istikameti belirldiklerini daha iyi şekilde görürebilirsiniz.Size bir görüntü göstersem ve bu görüntüde demiryolunu siz nasıl belirlersiniz desem elinizle kendiniz dahi cizebilirsiniz...

Simdi size 3 görüntü sunacağım.Birinci sunacağım 1863 yılında yanlanan haritayı daha da yakınlaştırarak verecegim,ikinci görüntü ise Kastamonu`nun  Google 2D görüntüsü ve ücüncü görüntü ise 1863 yılında ki haritada gösterilen yerleri baz alarak benim yerleştirdiğim Demiryolu hattı olacak.

Lütfen siz de asağıda yayınladığım ikinci görüntüde ki fotoraf üzerinde demiryolunu kafanızda yerleştirin ve bir sonraki benim yerleştirmeme göz atın.Eminim ki sizde aynı güzergahı belirlediniz.işte 1863 yılşında hazırlanan bu haritada Kastamonu Vilayeti Demiryolu güzergahı  aynı şekilde düsünülmüş.

Aynı şekilde Tosya(Kastamonu) -Eskişehir güzergahında da  bir vadi uzantısı görürsünüz.Yine bugün Samsun-Istanbul Karayolu`nun geçtiği güzergah ve Karabük-Irmak Demiryolu Hattı dahilinde, Çankırı’ya kadar olan kısmın, daha o zamanlar gösterildiği yer olduğu ortaya çıkıyor.Güzergahta bugün yine Zonguldak-Ankara Demiryolu Hattı‘nın Cankırı`dan batıya doğru yöneltilmiş bir güzergah olarak gözüküyor.Zira 1863 yılı, daha Ankara`nın  herhangi bir önemi yok.Ankara hattı 2.Abdulhamit zamanında Istanbul-Ankara Hattı yapıldığında önem arz etmiş bir şehir.Cumhuriyet kurulmadan öncesinde TBMM burada açılması ve kurulduktan sonra başkent yapılması ile Anadolu`nun en önemli şehri oluyor.
1860 yılların Osmanlı Devleti‘nin en önemli vilayetlerinden biri olan  Kastamonu Vilayeti içinde;Kastamonu Sancağı,Kenkiri(Cankırı) Sancağı,Sinop Sancağı,,Bolu Sancağı var.Tabi o dönem Zonguldak,Kastamonu Vilayeti`nin ,Bolu Sancağı içinde yer alıyordu.
Osmanlı Devleti`nin bir diğer önemli vilayeti ise ;Hüdävedigar Vilayeti.Bu vilayette çesitli sancaklardan oluşuyor.Bursa Sancağı,Ertuğrul (Bilecik) Sancağı,Kütahya Sancağı,Karahisar-i Sahip(Afyonkarahisar)Sancağı,Karesi(Balıkesir)Sancağı.Eskişehir nahiyesi de  tam bu vilayetin önemli şehirlerinden bir tanesinde, (Kütahya Sancağı`nda) yer alıyor.Mantık olarak bu iki vilayete demiryolu hattı yapılması o zaman doğru seçenek olarak görülülebilir.
Kastamonu dönemin en canlı yöresilerinden biridir.,Araç,Kastamonu,Daday,Eflani,Safranbolu,Yenice güzergahında demiryolu yapımı çok isabetli bir karar olmalıydı.
Fakat 1860`lı yıllardan sonra Osmanlı`nın girdiği savaşlar ingiliz ve Fransızların çıkarları,Rusya`nın baskısı demiryolu güzarkahlarını başka bölgelere çekilmesini sağladı.
Osmanlı Devleti`nin başı Balkanlar‘da ve Ortadoğu‘da derttedir fakat ingilizlerde kendi çıkarlarına göre demiryolu yapmak istiyor.Bu sebep ile Ortaoğu‘da 1854  yılında Osmanlı topraklarına yapılan ilk  demiryolu hattı İskenderiye-Kahire Hattı olmuştur. Mısır Valisi Abbas Paşa, İngilizlere demiryolunu yapması karşılığında belirli imtiyazlar verir. Bu durumdan Osmanlı yönetimi habersizdir fakat Osmanlı yönetiminin haber almasıyla anlaşmada bazı değişiklikler yapılır.Aslında ingilizlerin amacı Hindistan yolunu kontrol alına almaktır ama Süveyş Kanalı`nın açılması ile bu hattın önemi kalmamıştır.Ikinci hat yine Anadolu toprakları dışında 1856`da Osmanı`nın Avrupa sınırlarında, Cernovada-Köstence arasında yapılıyor.Anadolu`da yapılan ilk demiyorlu ise iZMiR-AYDIN hattı.

Bagdat Demiryolu Projesi ve Baglanti hatlari
Ingiliz ve Fransız şirketleri Osmanlı`da demiryolu hattı yapımı  basladığında bu Almanları kaygılandırıyor.Bu sebep ile Alman  mühendis  Wilhelm  Von  Pressel`in Demiyolu Projesi direk Istanbul‘u Bağdat‘a balayacak bir projedir.Hatta bu projede Istanbul Bogazı‘na da bir tren yolu köprüsü yapımı düşünülüyor.Bağdat Hattı öyle bir projedir ki; Anadolu’yu nerdeyse baştan sona geçmekle beraber, Karadeniz kıyılarında bulunan bazı şehirlere de bağlantı hatları düşünülüyor.Abdulaziz döneminde sunulan Proje`de Adapazarı- Ereğli arasınada bir baglıntı da mevcut,Kastamonu`ya da “yan baglantı”düşünülüyor fakat bu ilk belirlenen hat gerçekleşmediği için hem Kastamonu hem de Ereğli hattı projeleri güme gidiyor.Getirilen proje çok maliyet getireceği için hayata geçirilemiyor.Bunun yerine dönem dönem yapılan hat Eskişehir-Konya güzergahına yöneliyor.

Anadolu Bagdat Demiryolu Hatti

Nihayetinde Osmanlı Devleti`nin tek kendi insiyatifi ile yaptığı Hicaz Demiryolu Projesi hayata geçiyor.Bağdat demiryolu Konya,Adana,Antep,Mardin,Musul,Bagdat güzergahı`ndan 2.Abdulhamit döneminde 1889 yılında hayata geçiriliyor.Hicaz demiryolu`da bu hat üzerinden devam ediyor.Böylelikle Batı Karadeniz`e demiryolu hattı 1936 Zonguldak-Irmak hattı açılıncaya kadar hayalde kalıyor

Bugün Anadolu Fay hattı hizasında Merzifon-Kocaeli baglantılı bir hat düşünülüyor.Bu hat Kastamonu sınırlarından geçerek,Karabük-Cankırı arasında ki hat ile de birleşiyor.Bu hattın projesi ne zaman hayata geçer belli değil fakat 1863 yılında gösterilen güzergah bugün bu bölge için hayati bir önem taşımakta.Yine konuşulan,Kastamonu ile Karabük-Cankırı Hattına  bağlantısı düsüncesi var.Kastamonu`ya önemli bir gelişme sağlıyacağı ve bu bölgeyi haraketlendireceği muhakkak.

Ne yazık ki; 150 yıllık Devlet politikasında sadece Atatürk Dönemi‘nde kendi demiryolu politikasını istediği gibi uygulayabilmişiz.Bunun haricinde halen biz batıya imtiyazlar verek teknolojiye ulaşabiliyoruz.Bugün de hem silah sanayide hem de teknolojide, tarımda,hayvancılıkta dışa bağımlıyız.
Eğer 200 yıllık tarihmímizi incelerseniz,dönem dönem kimlere imtiyazlar vermek zorunda kalmışız net bir tablosu çıkar.

1878 Rus Savaşı‘na kadar Ingiliz,

93 Harbi`nden  sonra 1918`e yani Birinci  Dünya Savaşı mağlubiyetine kadar Almanlar,

1918-1923`e kadar Fransız.ingiliz sömürüsündeyiz.

Bundan sonra Türkiye Cumhuriyeti kuruluyor ve Ikinci Dünya Şavaşı‘na kadar bağımsız Milli Politika yapıyoruz.Sonra çok partiye geçiş sürecinden (1945 Ikinci Dünya Savaşı bitimi) 2013 yılına kadar ABD üzerimizde etken oluyor.

Son zamanlarda da Rusya`ya bel baglıyoruz.

Yani Sadece Atatürk dönemi bağımsızız.

Bir de II.Abdulhamit`in Hicaz Demiryolu projesinde kendi insiyatifimizi kulanmışız.Aslında tahmin edilenden ucuza yapılmış.Bizde düşülünen hata;kendimiz yapmaktansa bu devletlerle iyi geçindiğimizi düşünerek verdiğimiz yatırımlar aslında bizim sömürülmemize evrilmiştir.Yine hala aynı hataya düsüyoruz.Zongudak ve Bartın Maden Kömürleri dururken dışardan gemiler ile kömür satın alıyoruz.Bunun da nedenini;
-aman efendim Zonguldak Madenlerinde kömür çok pahallıya çıkarılıyor.
Pahalı çıkarılıyorsa,ucuza çıkarılması için yöntem geliştirirsen işte bu Milli Politika oluyor ya! 

Buna en iyi örnek;

 II.Abdulhamit`in Hicaz Demiryolu Projesi için Ziraat Bankası`ndan 10 Milyon kredi sağlanmasının yanında ,buna karşılık kurban derileri ve Arap topraklarında topanan bagışlar ile ek vergilerde eklenince bu hattın finansmanı sağlanmış oldu.Yani II.Abdulhamit kendi milli sermaye ile bu hattı ucuza getirmeyi başardı..

Ne yazık ki;bu hat Arap eşkiyaların trenleri yağmalaması,demirlerin çalınması ile tamamlanamıyor.Hicaz Demiryolu 126 saatte(5 gün) Haç‘a gitmeyi sağlıyacak şekilde düşünülsede Mekke`ye kadar ulaştırılamıyor.
Bizim dışarıya bağımlı olmamız ve sömürülmemizin iki nedeni var;hem dışardan hem de içerden buna destek sağlanması.Hatta bu konuda II.Abdulhamit Han`ın bir söylemi var.

Der ki; "Kimi iktidara getirmiş isem ya Frankofil,ya Anglofil ya da Germanofil veya Rusofil çıktı..Devleti emanet ettiklerim içinde yabancı simendifer(demiryolları)kredi kumpanyaları ile hatta askeri esliha(silah)alımında bile,niye devletlinin hisse senedi ya da komisyon aldıklarını öğrendim.Devlet adamı aç kalır ama hele hele yabancılardan imkan ve hediye kabul etmez."

Milli politikaları sadece 1924-1940 yıllarına kadar sürdürebilmişiz.Ondan sonra yine başlamış içten-dıştan taraf bularak,isteyerek-istemeyerek “kanma,aldanma,çıkar sağlama gibi cekrofilli işlere.

Bugün Almanya`da bütün yurtta ulaşım demiryolu ile sağlanıyor.Bizdekinin 4 katı otoyolları bizden fazla olsada şehirler arası otobüs taşımacılığı yok.Otobüs terminlaleri yok.

Almanların demiryolları toplam uzunluğu 33.897 Klm.Amerika`nın ise 226.706Klm,Hindistan`ın 90.569Klm.Biz ise; toplam 8.699 Klm ile Dünya`da 19 sırdayız.Malesef biz 1938 sonrası demiyolları politikasını bırakarak karayollarına yönelmişiz.
Türkiye`Cumhuriyeti`nin kurucusu ve Ilk Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk`e göre demiryolu ;
“Ülkemizin her köşesine demirağlarla örmeliyiz” iken  

8.nci Cumhurbaşkanı Turgut Özal`a göre ;
“demiryolu  Komünist işidir”

Hayati YILMAZ

Çatalağzı (Eski Çatal Ağız sahili) Şimendifer hattı

Kaynaklar

Ayla EFE, : 2005, “Almanya’ya Verilen İkinci Demiryolu İmtiyazı: Hububat Hattı,” A Ü Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM)

Ali AKYILDIZ, i: 1995, “Osmanlı Anadolusunda İlk Demiryolu

Tevfik GURAN, : 2003, İktisat Tarihi, Acar Basım, İstanbul.

E. Ziya KARAL, : 1988, Osmanlı Tarihi,

Ottoman Railroad Actualand Projectedin1914.

 İsmail: YILDIRIM,, “Osmanlı Demiryolu Politikasına Bir Bakış” FÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 

Ahmet Onur, Türkiye DemiryollarTarihi 

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi .İsmail YILDIRIM

T . C .BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ

Le réseau ferré de l'Asie Mineure