EYALETLER VE ZONGULDAK
Osmanlı Devletinde bugün anladığımız şekilde il sistemi yoktu. Bunun yerine daha geniş toprakları olan eyalet sistemi vardı.
Osmanlı'da eyalet sistemi bir kaç kere değiştiği için bugün bizde. karışıklık yaratır. Mesela: Zonguldak bir Kastamonu‘ya bağlı diyoruz bir başka yazıda Bolu'ya bağlı diyoruz.
Bu yazıda ben Zonguldak hangi eyaletlerde yar aldığını daha da basitleştirerek anlatmaya çalışacağım.
Osmanlı'da ilk eyalet 1362 yılında Osmanlı'nın Rumeli topraklarını ele geçirmesi ile Rumeli Eyaleti kurulması ile başlar. Bugün Zonguldak sınırları ise ilk eyaletten 25 sene önce 1337'de ,Osmanlı topraklarına katılmıştı. Osmanlı İmparatorluğu'nun ikinci Padişahı Orhan Gazi döneminde, komutanları Akça Koca Ali Paşa, Konuralp Paşa gibi komutanların bu bölgeye düzenledikleri akımlarla Filyos Çayı sınırlarına kadar bölge Osmanlı toprağı oldu.
I. Murat zamanında 1362'de Rumeli Beylerbeyi (Eyaleti) kurulunca, Zonguldak Anadolu topraklarında kalan kısmında kaldı. İlk zamanlarda ise daha henüz eyalet olarak anılmayan bu kısım Merkezi Bursa olarak "Hüdavendigar" olarak tanımlanır. 1393'de Beyazıt döneminde Anadolu Eyaleti olur. Böylelikle Zonguldak Anadolu Eyaleti yönetimi altına girdi.
Bugün il yönetimlerinde en yüksek makam vali ise; Osmanlı'da Eyaletlerinde en yüksek makam, mareşal rütbesi olan Beylerbeyi’dir. Anadolu Eyaleti’nin ilk Beylerbeyi Sarı Timurtaş Paşa‘dır. Merkezi ise Ankara'dır. 57 sene sonra ; 1451 yılında Fatih Sultan Mehmet zamanında Anadolu Beylerbeyi İshak Paşa‘nın Kütahya'ya tayini çıkınca, merkez Kütahya olmuştur.
Bu eyaletler sancaklara ayrılmıştır. Zonguldak ise Bolu Sancağına bağlıdır. Sancakları "Sancak Beyi" yönetirdi.(Kaymakam) 1460‘da Fatih Sultan Mehmet‘in Amasra‘ya başlattığı sefer ile Bartın‘da bu eyalete bağlanır.1487‘de Kastamonu Sancağı kuruluyor. Sınırları Eflani‘ye kadar olduğunu görülüyor.434 yıl bu sistem devam eder.1811 Yılında Bolu Sancağı Viranşehir (Safranbolu-Eskipazar arası) Sancağı ile adlandırılır.
Artık bu tarihten sonra sistem çok karışıktır.
Bu süre zarfında Zonguldak ,Bender Ereğli , Hızır Beyli (Devrek) Zerzene/Zirzine (Perşembe) 12 Divan (Bartın) 7 Divan (Filyos Vadisi) gibi yerleşkelerle anılmaktadır. Bugünkü Zonguldak il merkezi o zamanlar Elvanpazarcık Divanı'na bağlı balıkçı kulübeleri ile odun, kütük taşıyan sandalların yanaştığı iskelesi ile bir sahilden ibarettir.
Divan tanımı "köy yönetimi" anlamındadır.1826 yılında IV. Murat emri ile III. Selim‘in öldürülmesi ve ardından katliamdan kurtulan II.Mahmut ‘un tahta geçmesi ile, Yeniçeri Ocağı'nın kaldırılması; yani Vaka-i Hayriye'nin ardından Anadolu Eyaleti, Aydın (İzmir), Hüdavendigar (Bursa), Kastamonu ve Ankara olmak üzere 4 eyalete bölünmüştür.1827‘de Zonguldak, Bolu Sancağı Kastamonu Eyaletine bağlıdır.
1940 yılında Tanzimat Fermanı‘ndan sonra vergi sistemi bugünkü sisteme dönüşür.1848'de Kömürün çıkarılmaya başlaması ile Zonguldak adı duyulmaya başlar.
1864’te kabul edilen Teşkil-i Vilayet Nizamnamesi ile tüm eyaletler vilayete çevrilmiştir. Böylelikle Kastamonu Eyaleti 37 yıl(1827-1864) varlığını korumuştur.
Zonguldak bu sefer Bolu Vilayetine bağlanır. Yeni teşkilatlanmaya göre idari birimler büyükten küçüğe vilayet, sancak, kaza ve nahiye olarak belirlenmişti. Vali vilayetin, Mutasarrıf sancak , livanın (kaza) Kaymakamların, muhtarlar ise nahiyelerin başında bulunuyordu.
Bölge Kömürün Bulunuşu ile diğer bölgelerden ayrı olarak Havza ilan edilerek, ayrıca özel statüyle yönetilir.1896 yılına kadar yapılan yazışmalarda Zonguldak, Ereğli livasına bağlı “Zonguldak nam mevki” olarak anılmıştır.
Bu süre Zarfında Ereğli Bolu Vilayetine bağlı Liva(Kaza) oldu.1899 yılında Zonguldak Merkezi Kaza haline getirilerek Belediye Kurulur ve Kaymakamlık ile yönetilir.
I.Dünya Savaşı sonrası Osmanlı Devleti‘nin düştüğü durum neticesinde kurulan TBMM , 20 Nisan 1920’ de Devrek, Ereğli, Mudurnu, Bartın, Göynük ve Zonguldak’ı Bolu Bağımsız mutasarrıflığından ayırarak, Kastamonu vilayetine bağlar. 14 Mayıs 1920’ de de Zonguldak kazasını mutasarrıflık haline getirilerek, Kaza Kaymakamı Ahmet Cevdet Bey mutasarrıf vekili olarak görevlendirilmiştir. 1 Haziran 1920 tarihinde Zonguldak, kaza sınıfından çıkarılarak mutasarrıflık (ilçe) sınıfına alınmıştır. 1 Nisan 1924‘de Zonguldak Türkiye Cumhuriyetinin İlk İli olarak Tarihe geçmiştir.7 Eylül 1991 tarihinde Bartın Zonguldak sınırlarından ayrılarak, il olur.6 Haziran 1995‘de de bu sefer Karabük ayrılır.
Zonguldak bugün 3,306 km² sınırı ile Türkiye’de 81 ilin büyüklük sıralamasında, sonradan il olan 5 ilden sonra, sondan 6.ncı küçük şehir olarak, 76 sırasında yer alır.
Nüfusu bakımından ise; 589.684 kişi ile 36.ncı kalabalık ilidir.
Hayati Yılmaz
